Jakie są przyczyny wybuchu powstania w Warszawie 1 sierpnia 1944 roku.
Przez całą okupację polska konspiracja wojskowa przygotowywała się do wybuchu powstania. Początek walk miał nastąpić w chwili kiedy szala zwycięstwa przechyli się na stronę koalicji antyhitlerowskiej. Zakładano, że znaczna część kraju zostanie wyzwolona siłami armii podziemnej. Jesienią 1943 roku stało się jasne, że Polska nie zostanie wyzwolona spod okupacji niemieckiej przez wojska aliantów zachodnich, lecz przez Armię Czerwoną.
Licząc się z takim scenariuszem, naczelny wódz gen. Kazimierz Sosnkowski przesłał do kraju 27 października 1943r. rozkaz o rozpoczęciu przygotowań do podjęcia walki z Niemcami, ale jednocześnie nakazywał ponowne przejście do konspiracji w razie wrogiej postawy Rosjan. Plan Sosnowskiego został jednak zmodernizowany przez komendanta głównego Armii Krajowej gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” (20 listopad 1943). Zmodernizowany plan zakładał, że oddziały AK z całą siłą przystąpią do akcji dywersyjno – sabotażowych przeciwko Niemcom w miarę zbliżania się wojsk radzieckich. Przewidywano, że akcje te przybiorą charakter lokalnych powstań, co umożliwi wyzwolenie wielu miejscowości siłami AK. Natychmiast po zakończeniu walk powinni ujawnić się zakonspirowani przedstawiciele Delegatury Rządu na Kraj i przejąć władzę cywilną. W ten sposób, występując w charakterze gospodarzy wyzwolonych obszarów i reprezentacji legalnego rządu, można będzie powitać Rosjan i następnie razem kontynuować walkę z Niemcami. W przypadku wielkich miast (z wyłączeniem Warszawy) walkę o wyzwolenie zamierzano od samego początku toczyć przy wsparciu wojsk radzieckich. Plan opatrzono kryptonimem „Burza”.
W styczniu 1944 roku Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Rzeczypospolitej. W takiej sytuacji wydano rozkaz o realizacji „Burzy”. Pierwsze do walki ruszyły oddziały na Wołyniu. Od marca do maja 27 Wołyńska Dywizja Piechoty AK wspólnie z Rosjanami walczyła w rejonie Kowla i Włodzimierza Wołyńskiego a następnie w ciężkich walkach przebiła się na Lubelszczyznę. W lipcu 1944r. do walki przystąpiły oddziały wileńskie i nowogrodzkie uczestniczące w operacji „Ostra Brama”. Po sześciu dniach Wilno zostało zdobyte, ale wraz z końcem walk zakończyło się również akowsko – radzieckie braterstwo broni.
O ile militarne założenia „Burzy” zostały w dużej mierze zrealizowane, o tyle pod względem politycznym zakończyły się klęską. Z reguły Armia Czerwona chętnie przyjmowała polską pomoc, współdziałając z oddziałami AK na szczeblu taktycznym. Zdarzało się nawet, że w rozkazach dziennych dowódcy radzieccy wyrażali uznanie dla działalności i ofiarności polskich żołnierzy. Po wyparciu Niemców operujące na zapleczu frontu formacje NKWD błyskawicznie przystępowały jednak do rozbrajania oddziałów AK. Masowo aresztowano oficerów oraz przedstawicieli cywilnych władz Polskiego Państwa Podziemnego, a szeregowym żołnierzom dawano zazwyczaj do wyboru wstąpienie do Armii Polskiej w ZSRR lub wywózkę do łagru.
Dla Stalina i komunistów „Burza” była wielkim zagrożeniem. Na ziemiach polskich rozgrywała się przecież nie tylko walka z Niemcami, ale i o władzę nad Polską. Chcąc ją wygrać, Stalin musiał rozprawić się z AK, zwłaszcza że lokalne struktury komunistyczne były bardzo nieliczne i słabe.
W pierwszej wersji planu”Burza” dowództwo AK nie uwzględniało możliwości wybuchu powstania w stolicy. Sytuacja zmieniła się w lipcu 1944 roku. Powstanie PKWN oraz docierające ze wschodu informacje o aresztowaniach oddziałów AK na Wileńszczyźnie, Lubelszczyźnie, Rzeszowszczyźnie zmusiły dowództwo AK i Delegaturę Rządu na Kraj do rozważenia decyzji o wybuchu powstania.
Niebagatelny wpływ na szybkie podjęcie decyzji miały wydarzenia na froncie i nastroje wśród ludności cywilnej. 21 lipca miało miejsce spotkanie generałów Komorowskiego, Pełczyńskiego i Okulickiego, w którego trakcie komendant główny AK wydał wstępną zgodę na rozpoczęcie powstania w Warszawie, zastrzegając jednak,że data wystąpienia zostanie ustalona w terminie późniejszym i będzie uzależniona od rozwoju sytuacji.
Decyzja o podjęciu walki nosiła wszelkie znamiona greckiej tragedii – każdy wybór był zły. Niemcy nakazali stawienie się 100 tyś. mężczyzn do prac fortyfikacyjnych, co groziło branką lub masowymi represjami, a także wskazywało, że hitlerowcy zamierzają uczynić z Warszawy twierdzę. Ponieważ duża część społeczeństwa stolicy pragnęła walczyć, istniała groźba, że rzucane przez Polską Partię Robotniczą i Armię Ludową hasła do walki da komunistom argument, że stoją na czele narodu i to oni powinni rządzić Polską. Bezczynność dowództwa AK miałaby w tej sytuacji fatalne skutki. Gdyby powstanie nie wybuchło, polskie siły niepodległościowe zostałyby i tak wyniszczone przez Kreml. Sytuacja była właściwie bez wyjścia.
Biorąc pod uwagę wszystkie te okoliczności i wiedząc, że naczelny wódz gen. Sosnkowski jest przeciwny powstaniu, 31 lipca delegat rządu Jan Stanisław Jankowski i Komendant Główny AK gen.Tadeusz Komorowski „Bór” podjęli decyzję o rozpoczęciu walk w Warszawie w dniu 1 sierpnia o godz. 17.00 (godzina „W”).
Dnia 2 października 1944 roku oddziały AK złożyły broń, powstanie upadło. W trakcie 63 dni powstania w walkach poległo ok. 18tyś. powstańców, a 25 tyś. odniosło rany. Straty wśród ludności cywilnej szacuje się prawie na 180tyś. Zwycięscy Niemcy przyznali się do 17 tyś. zabitych i zaginionych oraz 9 tyś. rannych.
Nie były to jednak ofiary zupełnie daremne. Istnieją zwolennicy tezy, że Stalin przekonał się, iż sowietyzacja Polaków nie pójdzie łatwo i tym samym w jakimś stopniu powściągnąć musiał myśl o uczynieniu z Polski republiki radzieckiej. Zagłada Warszawy kosztowała ZSRR kilka miesięcy zastoju na froncie. W tym czasie armie anglo-amerykańskie dotarły do Renu. O ile latem 1944r. otwierała się przed Stalinem szansa na podbój większej części Niemiec, o tyle teraz nie mógł na to liczyć.
Powstanie warszawskie było znaczącą bitwą II wojny światowej.
Opracowano na podstawie:
– R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński – „Po prostu Historia”, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012;
– A. Radziwiłł, W. Roszkowski – „Historia 1939-1956” Wyd. Szkolne PWN, Warszawa 2003;
– Wikipedia – Wolna Encyklopedia;
– foto.: Krystian Papierkiewicz Na….- grafikanarodowa.digartfolio.pl